De stille slokop in de zorg, hoe consultancybureaus honderden miljoenen weglekken die bedoeld zijn voor patiënten
Een groeiende industrie die niemand gekozen heeft
De Nederlandse gezondheidszorg heeft te maken met structurele druk, oplopende kosten, personeelstekorten en een steeds complexere administratieve omgeving. Terwijl verpleegkundigen en artsen dagelijks aangeven dat de werkdruk ondraaglijk wordt, heeft zich in de luwte een parallelle industrie ontwikkeld die steeds meer ruimte opeist binnen het zorgstelsel. Het gaat om een leger van consultancybureaus dat inmiddels naar schatting tot meer dan zeshonderd adviesbedrijven omvat, variërend van grote spelers tot kleine nichebureaus die zich richten op datamanagement, reorganisaties, procesoptimalisatie of digitale transformatie.
Wat ooit begon als tijdelijke ondersteuning bij complexe projecten, is uitgegroeid tot een permanente schil rond ziekenhuizen, gemeenten, zorginstellingen, GGZ-organisaties en ministeries. Deze adviesindustrie is niet democratisch gelegitimeerd, heeft geen directe verantwoording naar burgers en opereert vaak buiten zicht van journalisten, patiënten en zelfs intern personeel. Toch slokt zij jaarlijks een onbekend, maar substantieel deel van het zorgbudget op.
In tijden van krapte en oplopende premies is het essentieel om te onderzoeken hoe deze consultancycultuur is ontstaan, waarom zij zo sterk groeit en vooral welke schade zij veroorzaakt aan een zorgsector die juist behoefte heeft aan stabiliteit, interne kennis en financiële rust.
Hoe zeshonderd consultancybureaus zich in de zorg konden nestelen
Een bureaucratisch systeem nodigt externe adviseurs uit
De Nederlandse zorg is extreem gereguleerd. Instellingen moeten voldoen aan kwaliteitsnormen, audits, financiële verantwoording, verzekeraarsrapportages, veiligheidsstandaarden en digitale registraties. Het systeem is zo gelaagd dat interne afdelingen vaak simpelweg de expertise of capaciteit missen om alle verplichtingen zelf te dragen. Hierdoor ontstaat een virtuele rode loper voor externe adviseurs die beloven orde aan te brengen in de chaos.
Het is precies dit punt dat gezondheidswetenschappers al langer kritisch volgen, onder wie de auteurs van (De verborgen kosten van ons zorgsysteem, redactie Medisch Contact). Daarin wordt beschreven hoe een groeiende management- en adviseurslaag steeds meer onderdelen van zorgprocessen overneemt, zonder dat duidelijk is of dat leidt tot betere zorg.
De commerciële logica wint van de zorglogica
Consultancybedrijven groeien omdat hun bedrijfsmodel dat vereist. Nieuwe projecten, nieuwe contracten en langdurige implementatietrajecten zijn de financiële drijfveer. Een zorginstelling daarentegen draait op een heel ander kompas. De kern is zorg verlenen, niet organiseren of analyseren.
Daar waar de zorglogica vraagt om eenvoud, vraagt de consultancylogica om uitbreiding. Daar waar zorgmedewerkers rust in processen willen, hebben consultants er belang bij dat processen opnieuw ingericht worden en dat organisaties vernieuwde projecten blijven inkopen.
Het resultaat is dat externe partijen steeds vaker de agenda bepalen, niet de professionals die dagelijks met patiënten werken.
Interne kennis verdampt langzaam maar zeker
Wanneer een groot deel van strategisch denken, procesanalyse en beleidsontwikkeling structureel wordt uitbesteed, ontstaat afhankelijkheid. Interne medewerkers zien expertise verdwijnen naar buiten. Nieuwe plannen worden door externen ontworpen en uitgerold, waardoor intern personeel minder invloed heeft op de eigen werkwijze. Het gevolg is een organisatie die niet meer autonoom kan draaien.
Dit patroon wordt al jaren beschreven in kritische bestuurskundige literatuur, waaronder in (De managementmaatschappij, Willem Mastenbroek). Deze analyse stelt dat organisaties die hun denkwerk uitbesteden onvermijdelijk stuurloos worden en kwetsbaar voor commerciële afhankelijkheid.
Waar het geld verdwijnt
Uurtarieven die hoger worden dan het maandsalaris van zorgprofessionals
Consultants rekenen in de zorg gemiddeld ruim honderd euro per uur. Grotere advieskantoren vragen een veelvoud daarvan. Voor strategisch advies, transitiebegeleiding of ICT-implementatie zijn tarieven van boven de tweehonderd euro per uur geen uitzondering.
Het verschil tussen inkomsten van consultants en salarissen van zorgverleners wordt schrijnend zichtbaar wanneer je bedenkt dat een consultant op één dag vaak hetzelfde verdient als een verzorgende of verpleegkundige in een hele week. De kloof tussen zorg aan het bed en zorg op papier wordt daarmee letterlijk in geld uitgedrukt.
De sluipende groei van overheadpercentages
Overhead is onvermijdelijk in een complexe sector, maar de omvang ervan is al jaren reden tot zorg. Onderzoekers beschreven in (De bureaucratische last in de ziekenhuiszorg, redactie ESB) dat administratieve en managementkosten in sommige instellingen richting twintig procent of meer kunnen oplopen. Consultancy valt vaak binnen diezelfde categorie, waardoor de werkelijke omvang van externe inhuur verborgen blijft onder de bredere term overhead.
Hoe groter de overhead, hoe kleiner het deel dat daadwerkelijk naar patiëntenzorg gaat. De zorgpremies stijgen, maar de directe zorgcapaciteit groeit niet mee.
Rapporten die in lades verdwijnen en processen die niet verbeteren
Veel consultancytrajecten eindigen in rapporten van tientallen of honderden pagina’s. Deze sluiten vaak niet aan op de dagelijkse werkpraktijk. Verpleegkundigen en artsen krijgen nieuwe processen opgelegd zonder dat zij betrokken zijn bij de totstandkoming ervan. Een veelgehoorde klacht is dat nieuwe registratiesystemen eerder tijd kosten dan tijd besparen.
Zorgmedewerkers ervaren dat digitale projecten die miljoenen euro’s kosten soms leiden tot meer klikken, meer controle, meer formalisering en minder tijd voor patiënten. In meerdere journalistieke reconstructies, zoals beschreven in (Schaduwmacht in de zorg, redactie Follow The Money), wordt blootgelegd hoe kostbare verbetertrajecten soms weinig opleveren, behalve voor de consultants die ze uitvoeren.
Vendor-lock in, jarenlang vastzitten aan dezelfde partij
Een bekend risico is dat consultancybureaus niet alleen advies leveren, maar tevens de systemen, trainingen, licenties en evaluaties verzorgen. Hierdoor ontstaat een gesloten ecosysteem waarin organisaties jarenlang afhankelijk blijven van dezelfde leverancier. Overstappen is administratief, technisch en financieel te duur.
Deze praktijk is eerder beschreven in (De digitale dwaaltocht van de zorgsector, redactieteam Zorgvisie). De auteurs tonen hoe instellingen vastlopen in dure IT-pakketten waarvan ze niet eenvoudig kunnen loskomen, omdat adviesrapporten, implementatie, beheer en updates allemaal bij dezelfde commerciële partij liggen.
De maatschappelijke schade
Minder handen aan het bed
Iedere euro die naar consultants gaat, gaat niet naar zorgpersoneel. Het tekort aan verpleegkundigen, verzorgenden en gespecialiseerde professionals wordt steeds groter. Instellingen moeten sluiten of verkleinen, terwijl de vraag naar zorg groeit door vergrijzing.
Wanneer zorginstellingen miljoenen besteden aan externe adviestrajecten, wordt de kans kleiner dat zij kunnen investeren in het aannemen en behouden van personeel. De financiële middelen zijn beperkt, en consultancy concurreert rechtstreeks met zorgcapaciteit.
Hogere zorgpremies voor burgers
Nederland heeft een van de duurste zorgstelsels van Europa. Zorgpremies stijgen vrijwel ieder jaar, en aanvullende verzekeringen worden steeds duurder. Burgers betalen dus direct mee aan het ecosysteem van externe adviesbureaus dat rond de zorgsector zijn eigen economie heeft gecreëerd.
Financiële onderzoekers hebben vaak gewezen op de relatie tussen stijgende overhead en stijgende premies. In (De kostenexplosie verklaard, redactie Economisch Statistisch Bulletin) wordt benadrukt dat elke procentpunt extra indirecte kosten zich vertaalt in honderden miljoenen aan totale systeemlasten.
Burn-out en verloop onder zorgmedewerkers
Consultancyprojecten hebben zelden direct contact met zorgverleners. Nieuwe protocollen worden opgezet vanaf een afstand, waardoor de werklast voor medewerkers stijgt. Wanneer zorgprofessionals zich niet gehoord voelen, ontstaat frustratie. De bureaucratie groeit, het werkplezier daalt en het verloop neemt toe.
Verloop in de zorg kost veel geld. Volgens analyses zoals beschreven in (De prijs van personeelsverloop in de zorg, redactie Zorggids Nederland) kunnen de totale kosten per vertrekkende medewerker oplopen tot tienduizenden euro’s. Ironisch genoeg leidt de instroom van consultants niet tot stabiliteit, maar juist tot onrust en vertrek.
Afnemende autonomie van zorgorganisaties
Instellingen die structureel advies inhuren, verliezen hun vermogen om zelf te sturen. Dit brengt risico’s voor continuïteit en kwaliteit. Wanneer bestuurders steeds vaker beslissingen baseren op externe rapporten, wordt interne expertise ondermijnd.
Dit fenomeen wordt in bestuurskundige literatuur ook wel aangeduid als kennis-erosie. In (De professional onder druk, Harry Kunneman) wordt beschreven hoe professionals in zorg en welzijn hun positie verliezen wanneer externe partijen het denken, ontwerpen en plannen overnemen.
Waarom nu ingrijpen noodzakelijk is
De consultancycultuur groeit sneller dan de zorgcapaciteit
De afgelopen tien jaar is de externe inhuur in de zorg harder gegroeid dan het aantal zorgprofessionals. Volgens onderzoeken in beleidsstudies, zoals beschreven in (Zorg in transitie, redactie WRR), is de afhankelijkheid van externe kennis geen incidentele keuze meer, maar een structurele ontwikkeling.
De financiële druk wordt onhoudbaar
Zorginstellingen kampen met begrotingstekorten, faillissementsrisico’s en noodgedwongen reorganisaties. Tegelijkertijd blijven adviesbureaus winstgevend en worden nieuwe projecten aangevraagd.
De spanning is duidelijk. Een sector die te weinig mensen heeft om zorg te verlenen, besteedt een groeiend deel van zijn budget aan bedrijven die geen zorg verlenen.
De rol van publieke controle wordt steeds kleiner
Consultancybureaus zijn commerciële partijen zonder publieke verantwoording. Zij bepalen mede de koers van de zorg, maar zijn niet onderworpen aan dezelfde transparantieverplichtingen als ziekenhuizen of ministeries.
Zonder inzicht in contracten, tarieven en resultaten kan de Kamer niet controleren waar zorggeld heen gaat. Patiënten, zorgverleners en burgers zijn de uiteindelijke betalers, maar hebben nauwelijks zicht op de bestedingen.
Wat moet er veranderen
Transparantie als eerste stap
Er moet een wettelijke verplichting komen dat alle zorginstellingen hun externe inhuur openbaar maken. Niet alleen kosten, maar ook doelen, contractomvang en resultaten moeten inzichtelijk worden. Alleen dan kan daadwerkelijk worden beoordeeld of zorggeld goed besteed wordt.
Sturing op interne kennisopbouw
Instellingen zouden moeten investeren in eigen deskundigheid op het gebied van ICT, organisatiekunde, procesoptimalisatie en beleidsvorming. Wanneer interne experts worden opgeleid en behouden, daalt de afhankelijkheid van externe partijen.
Onafhankelijke toetsing van grote adviesprojecten
Voor elk groot consultancytraject moet een onafhankelijke toets komen. De vragen moeten centraal staan: is dit project noodzakelijk, is het doel realistisch, kan het intern worden uitgevoerd en is het financieel verantwoord.
Bescherming tegen vendor-lock in
De overheid en zorginstellingen moeten kiezen voor open standaarden en modulaire ICT-oplossingen. Consultancybureaus mogen niet tegelijkertijd architect, leverancier en beheerder van dezelfde systemen zijn.
Overhead terugbrengen naar een gezond niveau
Een gezond zorgstelsel heeft sterke zorgprofessionals en slanke overhead. Dat betekent scherpe keuzes maken en durven kijken naar wat werkelijk nodig is. De groei van consultancy moet worden gezien als systeemfalen, niet als onvermijdelijkheid.
Conclusie, terug naar zorg en weg van consultancy-afhankelijkheid
De consultancy-industrie in de Nederlandse zorg is geen kleine bijzaak. Het is een structurele factor die de zorgkosten verhoogt, de werkdruk vergroot, interne kennis aantast en publieke middelen doorsluist naar externe bedrijven die geen directe zorg leveren.
Wanneer meer dan zeshonderd adviesbureaus structureel meedraaien in een sector die al onder grote druk staat, is er reden voor zorg. Letterlijk en figuurlijk. Het geld dat bedoeld is voor patiënten, verdwijnt steeds vaker in adviesnota’s, implementatietrajecten en managementmodellen.
Een zorgstelsel dat draait op consultancy in plaats van expertise in eigen huis, verliest zijn stabiliteit, zijn autonomie en uiteindelijk zijn kwaliteit. Het is tijd om de prioriteiten te herzien. Zorggeld hoort te gaan naar zorg. Naar mensen die het vak verstaan, niet naar een groeiende schil van commerciële adviseurs die zich nestelen tussen patiënt en professional.
De keuze is simpel: investeren in mensen die zorg verlenen of investeren in mensen die zorg besturen. De maatschappelijke gevolgen van die keuze zijn enorm. Juist daarom moet de discussie nu worden gevoerd, voordat de consultancycultuur niet langer een ondersteuning is, maar een permanente last die de zorg in Nederland blijvend verzwakt.
