De leugen van democratie: waarom geen enkele staat werkelijk democratisch is

De onweerstaanbare aantrekkingskracht van democratie

Geen enkel politiek concept draagt in de moderne wereld zoveel gewicht als democratie. Bijna elke regering claimt het, ongeacht hoe de macht in werkelijkheid is georganiseerd. De Verenigde Staten presenteren zich als het baken van democratie, de Europese Unie bestempelt democratie als haar kernwaarde, en zelfs autoritaire regimes zoals Rusland, Iran of China hullen zich in democratische retoriek.

Dit is geen toeval. Democratie is vandaag de dag de meest krachtige bron van politieke legitimiteit. Een staat die als “ondemocratisch” wordt bestempeld, roept automatisch wantrouwen, kritiek of zelfs sancties op. Zoals Larry Diamond benadrukt, is democratie “het enige spel dat telt” als het gaat om legitimiteit (Developing Democracy, Larry Diamond). Toch is de bijna universele claim grotendeels een illusie, omdat geen enkele staat werkelijk volksheerschappij belichaamt.

De erfenis van Athene en de mythe van oorsprong

Vaak wordt verwezen naar Athene in de vijfde eeuw voor Christus als het beginpunt van democratie. Het beeld van vrije burgers die samen de volksvergadering bevolkten, vormt nog steeds het culturele en politieke ijkpunt. Toch was dit geen universele democratie. De meerderheid van de bevolking, waaronder vrouwen, slaven en vreemdelingen, was uitgesloten van deelname (Democracy: A Life, Paul Cartledge).

Het Atheense systeem was in zekere zin een directe democratie, omdat burgers zelf over wetten stemden. Maar zodra we dit project naar moderne staten doortrekken, wordt duidelijk hoe onhaalbaar het is. Geen enkel hedendaags land stelt miljoenen burgers in staat om rechtstreeks over wetgeving te stemmen. Zelfs in Athene gold de democratie slechts voor een kleine elite, en dus kan men niet stellen dat er ooit sprake was van universele democratie.

Rome en de republikeinse illusie

Na Athene werd Rome vaak aangehaald als voorbeeld van een republikeinse traditie. Het Romeinse rijk kende een senaat en volksvergaderingen, maar macht concentreerde zich steeds meer in de handen van een aristocratische elite. Het zogenaamde ‘volksdeel’ had in werkelijkheid weinig invloed, en naarmate het rijk groeide, verdween elke vorm van directe inspraak volledig (The Roman Republic, Michael Crawford).

De erfenis van Rome voedde de mythe van een republiek waarin macht gedeeld werd. In werkelijkheid bestond er een structurele kloof tussen de retoriek van volksdeelname en de realiteit van machtsconcentratie. Ook in moderne staten zien we dezelfde discrepantie: burgers stemmen misschien, maar echte besluitvorming vindt elders plaats.

De verlichting en de geboorte van representatieve systemen

In de achttiende eeuw, tijdens de Verlichting, werd het idee van volkssoevereiniteit opnieuw centraal gesteld. Denkers als Rousseau en Montesquieu schreven over vrijheid, gelijkheid en de scheiding der machten. De Amerikaanse en Franse revolutie gaven dit gedachtegoed politieke gestalte. Toch werd al snel duidelijk dat zelfs deze nieuwe systemen geen echte democratie opleverden.

De Amerikaanse grondwet voorzag in checks and balances, maar gaf enorme macht aan een kleine politieke en juridische elite. Het kiesrecht was aanvankelijk slechts weggelegd voor witte mannelijke landeigenaren (Democracy in America, Alexis de Tocqueville). In Frankrijk draaide de revolutie uit op een reeks dictaturen, en pas veel later werden verkiezingen en stemrecht werkelijk uitgebreid.

Het moderne model van representatieve democratie werd geboren, maar dit is eerder een systeem van elitaire selectie dan van werkelijke volksheerschappij.

Het universalisme van claims in de twintigste eeuw

In de twintigste eeuw werd democratie hét toverwoord in de internationale politiek. De Koude Oorlog toonde twee rivaliserende blokken die beide beweerden democratisch te zijn. De Verenigde Staten spraken over “the free world”, terwijl de Sovjet-Unie zich tooide met de titel van “volksdemocratie”.

De ironie was dat geen van beide werkelijk democratisch was. In de VS bleven minderheden systematisch uitgesloten, en politieke macht werd sterk beïnvloed door economische belangen (Democracy Incorporated, Sheldon Wolin). In de Sovjet-Unie waren verkiezingen schijnvertoningen waarin burgers slechts één partij konden steunen (The Origins of Totalitarian Democracy, Jacob Talmon).

Toch hielden beide grootmachten hardnekkig vast aan het label, omdat het internationaal prestige verschafte en intern legitimiteit verleende.

Moderne staten en het masker van democratie

Vandaag de dag claimen bijna alle staten democratisch te zijn, van West-Europa tot Afrika en Azië. Maar het label verhult een fundamentele waarheid: er bestaat geen staat waarin het volk daadwerkelijk regeert.

In de Verenigde Staten heeft de invloed van lobbygroepen en financiële donaties een systeem gecreëerd waarin verkiezingen grotendeels worden gekocht (Dollarocracy, John Nichols en Robert McChesney). In de Europese Unie ligt de macht bij niet-verkozen commissarissen en technocratische instellingen die nauwelijks verantwoording afleggen (The European Union: A Critical Introduction, Chris Bickerton). In landen als Rusland of Turkije zijn verkiezingen grotendeels gecontroleerd en dienen ze vooral om de macht van de zittende elite te bevestigen (Competitive Authoritarianism, Steven Levitsky en Lucan Way).

Zelfs in de meest “geavanceerde democratieën” hebben burgers slechts beperkte invloed. Ze stemmen om de zoveel jaar, maar het beleid wordt grotendeels vormgegeven door bureaucraten, internationale verdragen en economische structuren die zich aan directe controle onttrekken.

Waarom echte democratie misschien onmogelijk is op staatsniveau

De fundamentele reden waarom geen enkele staat het label democratie verdient, ligt in schaal en structuur. Democratie in de zin van directe volksheerschappij kan enkel functioneren in kleine gemeenschappen, waar burgers elkaar kennen en direct kunnen deelnemen. Zodra de schaal te groot wordt, moet macht gedelegeerd worden, en dat leidt onvermijdelijk tot vertegenwoordiging en bureaucratie.

Zoals Robert Dahl betoogde in Democracy and Its Critics, kunnen moderne staten hoogstens streven naar polyarchie, een systeem van gedeeltelijke inspraak en competitie tussen elites, maar nooit naar volledige democratie. De claims van staten dat ze “democratisch” zijn, verhullen deze structurele beperking.

Het etiket als instrument van macht

Het feit dat alle staten het label democratie opeisen, zegt meer over het nut van het etiket dan over de realiteit van hun regeringsvorm. Democratie is een instrument van legitimiteit. Het maakt burgers loyaal en overtuigt de buitenwereld van de rechtvaardigheid van een regime.

Daarom zien we dat zelfs autoritaire regimes het woord blijven gebruiken. Noord-Korea noemt zichzelf de “Democratische Volksrepubliek Korea”. China verwijst naar zijn systeem als “socialistische democratie”. Rusland spreekt over “soevereine democratie”. Geen van deze systemen heeft iets met volksheerschappij te maken, maar het etiket beschermt tegen kritiek en verleent een zweem van normaliteit (Legitimation in Contemporary Politics, Dominika Koter).

Directe democratie: instrumenten en mogelijkheden

Hoewel het referendum vaak wordt gezien als hét instrument van directe democratie, zijn er historisch gezien meerdere vormen geweest waarmee burgers directe invloed konden uitoefenen. Deze traditionele instrumenten blijven waardevol, maar kunnen in het digitale tijdperk veel krachtiger worden ingezet. Daarnaast schept moderne technologie geheel nieuwe kansen om burgerparticipatie naar een hoger niveau te tillen.

Traditionele instrumenten van directe democratie

Referendum

Het bindend referendum is het bekendste voorbeeld: burgers stemmen rechtstreeks over een wet of beleidsmaatregel. In Zwitserland is dit een standaardpraktijk die burgers echte zeggenschap geeft (Direct Democracy in Switzerland, Gregory Fossedal).

Volksinitiatief

Met het volksinitiatief kunnen burgers zelf een wetsvoorstel indienen, mits ze voldoende handtekeningen verzamelen. Dit instrument maakt van de burger niet alleen een controleur, maar ook een actieve agendabepaler (The Will of the People: A Modern Myth, Bernard Yack).

Recall (terugroeprecht)

In sommige staten van de VS kunnen burgers gekozen vertegenwoordigers tussentijds afzetten. Dit versterkt de controle op macht en voorkomt dat politici zich veilig voelen voor de duur van hun termijn (Democracy in America, Alexis de Tocqueville).

Volksvergadering

In de Oudheid (Athene) en in sommige Zwitserse kantons (Glarus, Appenzell) kwamen burgers fysiek bijeen om besluiten te nemen. Dit werkt vooral in kleinere gemeenschappen, maar blijft het zuiverste voorbeeld van directe volksmacht (Origins of Democracy in Ancient Greece, Josiah Ober).

Plebisciet

Een volksraadpleging, vaak geïnitieerd door een machthebber. Minder onafhankelijk dan een referendum, maar toch een vorm van directe inspraak van de bevolking (The Life and Death of Democracy, John Keane).

Verbeterd door moderne technologie

Deze klassieke instrumenten kunnen met digitale middelen veel efficiënter en toegankelijker worden gemaakt:

• Digitaal referendum: veilig online stemmen maakt het mogelijk om frequenter en goedkoper referenda te organiseren, ook over kleinere beleidskwesties. Blockchaintechnologie kan zorgen voor transparantie en fraudeveiligheid (Blockchain and the Law, Primavera De Filippi).
• Online volksinitiatief: in plaats van fysieke handtekeningen kunnen burgers digitaal steun betuigen, met een direct controleerbaar en openbaar proces (Against Elections, David van Reybrouck).
• Digitale recall: burgers kunnen via online platforms aangeven of ze het vertrouwen in een gekozen vertegenwoordiger verliezen. Bij voldoende steun kan dit automatisch leiden tot een herverkiezing (The Recall of Public Officials, Joseph Zimmerman).
• Virtuele volksvergaderingen: met digitale platforms kunnen burgers debatteren en amendementen indienen. Door middel van livestreams en interactieve stemrondes kan de deliberatieve kwaliteit worden verhoogd (Deliberative Democracy and Beyond, John Dryzek).
• E-democracy platforms: plebiscieten kunnen via digitale middelen transparanter en controleerbaarder worden, zodat ze niet enkel een instrument van machthebbers blijven (Electronic Democracy: Mobilisation, Organisation and Participation via new ICTs, Rachel Gibson).

Nieuwe mogelijkheden in de digitale tijd

Naast de verbeterde klassieke vormen, maakt technologie nieuwe vormen van directe democratie mogelijk:

• Continue peilingen en burgerpanels: burgers kunnen via apps hun voorkeuren doorlopend kenbaar maken, waardoor beleid flexibeler en meer afgestemd wordt op de bevolking (When the People Speak, James Fishkin).
• Burgerbudgetten online: burgers beslissen digitaal over de verdeling van een deel van de overheidsbegroting, met directe inzage in de gevolgen van hun keuzes (Participatory Budgeting, Yves Sintomer).
• Transparante besluitvorming: digitale platforms kunnen alle stappen van beleid (voorstellen, amendementen, debatten, stemmingen) zichtbaar maken voor burgers, zodat macht nooit achter gesloten deuren opereert (Smart Citizens, Smarter State, Beth Simone Noveck).
• AI-ondersteunde participatie: kunstmatige intelligentie kan helpen om de miljoenen stemmen en meningen te ordenen en samenvatten, zonder dat de menselijke zeggenschap verloren gaat (Artificial Intelligence: A Guide for Thinking Humans, Melanie Mitchell).
• Decentrale besluitvorming via blockchain: blockchain kan een infrastructuur bieden voor veilige en onveranderbare burgerbesluiten, waardoor vertrouwen in de uitslag wordt versterkt (The Truth Machine: The Blockchain and the Future of Everything, Michael Casey).

Naar een echte democratie

De klassieke instrumenten van directe democratie hebben altijd beperkingen gehad door schaal, kosten en organisatie. In het digitale tijdperk bestaan die beperkingen niet langer. Burgers kunnen eenvoudig en veilig deelnemen aan besluitvorming, op grote schaal én met een hoge mate van transparantie.

Daarmee is de vaak gehoorde stelling dat “echte democratie niet mogelijk is op staatsniveau” achterhaald. Met de technologie van vandaag kan volksmacht niet alleen bestaan, maar zelfs beter functioneren dan ooit tevoren.